Powstanie wybuchło 1 sierpnia 1944 r. o godzinie 17:00 (zwanej również godziną W) z inicjatywy Armii Krajowej – podziemnej organizacji wojskowej, prowadzącej działania zbrojne na ziemiach polskich. Wojskowi liczyli na przejęcie władzy z rąk niemieckiego okupanta, uprzedzając tym samym zmierzające w ich kierunku ze Wschodu wojska radzieckie.

Z uwagi na konieczność podjęcia zdecydowanych działań w krótkim czasie, powstanie było organizowane w ogromnym pośpiechu. Mimo, że w pierwszych dniach walk powstańcy dysponowali aż 50 tysiącami żołnierzy, tylko 10% z nich było należycie uzbrojonych. Stanowiło to mocny kontrast do stacjonujących w Warszawie 20 tysięcy niemieckich żołnierzy i policjantów, wyposażonych w nowoczesnych sprzęt z czołgami i moździerzami.

Dowódcą powstania mianowano pułkownika Antoniego Chruściela (pseudonim Monter). Efekt zaskoczenia spowodował, że w pierwszych dniach walk powstańcom udało się zdobyć znaczną część terenów, w tym obszary takich dzielnic jak Żoliborz, Mokotów oraz fragmenty Śródmieścia z Powiślem i Starym Miastem.

Niemcy szybko jednak odzyskali przewagę, co dotkliwie odczuwała ludność cywilna – rozstrzeliwana jawnie na ulicach miasta. Do największego pokazu przemocy doszło na terenie Woli, gdzie w dniach 5-7 sierpnia zamordowano około 65 tysięcy osób.

Miejsce najintensywniejszych walk stanowiło Stare Miasto. W starciach o Starówkę hitlerowcy użyli najcięższego arsenału zbrojnego, co zmusiło powstańców do masowych ewakuacji przy użyciu kanałów ściekowych.

Przybycie wojsk radzieckich 10 września nie wpłynęło znacząco na przebieg walk. Obecna u boku Rosjan I Armia Wojska Polskiego sforsowała co prawda Wisłę, przedzierając się z Pragi na lewy brzeg miasta, nie udało się jej jednak utrzymać zajętych przyczółków.

Na przełomie września i października upadła większość pozycji powstańczych we wszystkich dzielnicach miasta, co skłoniło dowódców do podjęcia rokowań pokojowych. W dniach 3-5 października oddziały powstańcze złożyły broń i poddały się Niemcom. Większość ludności cywilnej i wojskowej została umieszczona w obozach jenieckich i przejściowych – w Pruszkowie oraz na terenie Niemiec.

W związku z działaniami powstańczymi zniszczeniu uległo ok. 25% zabudowań Warszawy. Po upadku powstania – wskutek celowego działania Niemców – wyburzono i wypalono dalsze 35%. Wliczając w to 10% strat z września 1939 r. oraz 15% będących wynikiem powstania w getcie warszawskim, około 85% miasta leżało w gruzach. Zniszczono zatem większość wielowiekowego dorobku kulturalnego i materialnego Warszawy.

Do dziś trwają spory, co do słuszności organizacji powstania. Część osób uważa, że było ono skazane na pewną klęskę, inne zaś pochwalają zbrojny zryw. Niezależnie od poglądów, powstanie warszawskie jest rokrocznie upamiętniane 1 sierpnia o godzinie W na ulicach Warszawy rozlegają się syreny, przypominające o wybuchu powstania. Warszawiacy symboliczną minutą ciszy czczą pamięć poległych w 1944 roku bohaterów.

Czy wiesz, że… ?

• Mimo, że na czele powstania stał Antoni Chruściel Monter, jego formalnym przywódcą był dowódca Armii Krajowej – generał Tadeusz Bór Komorowski. W ostatnim dniu powstania, 3 października 1944 r., obowiązki Bora przejął inny wojskowy, Leopold Niedźwiadek Okulicki.
• Chociaż powstanie warszawskie jest przedstawiane w historiografii jako konflikt polsko-niemiecki, brało w nim udział wiele innych narodów. Po stronie powstańczej walczyli m.in. Słowacy (tworzyli nawet odrębny pluton), Węgrzy, Francuzi i Gruzini. Brytyjscy i amerykańscy lotnicy dokonywali regularnych zrzutów zaopatrzeniowych (chociaż większość dostaw przejmowali Niemcy). Po stronie niemieckiej walczyły z kolei kolaboracyjne jednostki RONA – Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej, składające się m.in. z Rosjan, Ukraińców, Rusinów i Azerów.
• 1 sierpnia 1989 r., w 45 rocznicę wybuchu powstania, na placu Krasińskich odsłonięto Pomnik Powstania Warszawskiego. Monument składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej z nich widzimy gotowych do boju powstańców – wyłaniających się z gruzów niszczonego miasta. W drugiej części przedstawieni są powstańcy i cywile wchodzący do kanału (nawiązanie do ewakuacji Starówki).
• W 1983 r. przy ulicy Podwale na Starym Mieście odsłonięto inny pomnik – Małego Powstańca. Upamiętnia on najmłodszych uczestników powstania warszawskiego.
• Od 2004 r. przy ulicy Grzybowskiej działa Muzeum Powstania Warszawskiego – nowoczesna placówka muzealno-archiwalna, popularyzująca wiedzę o powstaniu oraz prowadząca badania historyczne na temat ówczesnych wydarzeń.